در شهر تهران تپه های باستانی زیادی وجود دارد که به خاطر ساخت و ساز دور از دسترس باستان شناس ها مانده است. یکی از تپه های باستانی در جنوب شهر تهران  محوطه ای به نام تپه چشمه علی است. تپه چشمه علی با قدمتی از دوران مس سنگی و اواخر دوران نوسنگی است. اولین نشانه های سکونتگاه در تپه چشمه علی به هزاره پنجم ق.م می رسد. که حدود هفت هزار سال قدمت دارد. در این مقاله مجله گردشگری بیسان گشت مهر به معرفی تپه چشمه علی می پردازد تا با ویژگی های باستان شناسی و گردشگری آن آشنا شوید.

تپه چشمه علی در کجا قرار دارد؟

تپه چشمه علی  در یکی از محله های شهرری در منطقه ۲۰ تهران واقع شده است. این محوطه از شرق به بزرگراه امام علی و از غرب به بلوار شهید غیوری می رسد. برای دیدن این محوطه به راحتی می تواند با ماشین شخصی به سمت شهرری بیاید و از اتوبان امام علی وارد بزرگراه شهید آوینی شوید و سپس به بلوار شهید غیوری برسید. اگر هم می خواهید از وسایل نقیله عمومی استفاده کنید از مترو خط یک استفاده کنید در ایستگاه جوانمرد قصاب پیاده شوید و از تاکسی های صفاییه استفاده کنید و در مسیر در روبروی تپه چشمه علی پیاده شوید و به یکی از مناطق باستانی ایران سفر کنید.

تاریخچه ی  تپه چشمه علی

تاریخچه ی  تپه چشمه علی  به دوران پیش از تاریخ می رسد. این محوطه شامل تپه های باستانی بزرگی بود که امروزه بخشی از آن هم تخریب شده است. در دهه ی سی خورشیدی طی فعالیت های باستان شناسی این منطقه حفاری گردید و سفال های اواخر نوسنگی و مس سنگی از این منطقه کشف شد. بخشی از سفال ها امروزه در موزه ملی ایران نگهداری می شود. حفاری این مجموعه دکتر اریخ فریدریش اشمیت باستان شناس آلمانی-امریکایی بود  که در این منطقه کاوش کرد اما به خاطر سانحه هوایی گزارش های حفاری وی ناقص ماند. این محوطه از منظر باستان شناسی یکی از اولین سکونتگاه های ایران در دوران روستا نشینی به حساب می آید که پیوسته نبض زندگی در آن در جریان است.

امروز شما بخشی از دیوار باروی ری در بالای تپه باستان شناسی می بینید، که از بقایای دیوار ساسانی است که مورد مرمت قرار گرفته است. این تپه در شرق امتداد پیدا می کنند که هر ساله با ساخت و ساز اطراف آن کوچکتر شده است. از میان صخره ها آب چشمه ای گوارا در آن می جوشید که تا سالیان سال مردم از آن استفاده می کردند. به خاطر ساختن اتوبان امام علی و خط شش مترو تهران متاسفانه راه زیر زمینی چشمه مسدود شد و برای همیشه خشک شد.

در برخی از روایات محله این چشمه به عنوان زادگاه مادر زردشت معرفی شده است هر چند که تا به امروز سند علمی دقیقی در این راستا در دسترس نیست. این تپه باستانی چشمه علی دارای یک نقش برجسته از زمان فتحعلی شاه قاجار است که بر روی سنگ نگاره ساسانی کشیده شده است. هر چند که اثر قدیمی تر در زمان قاجار تخریب شده است، اما این اثر بخشی دیگر از آثار تاریخی شهرری به حساب می آید.

منبع آبی چشمه علی

آب این چشمه از منبع آبی جاجرود و قیطریه بوده است که پس از گذر های زیرزمینی از دل تپه صخره ای می جوشید. این مایه ی حیات باعث سرزندگی این تپه باستانی بود که در حوضچه های سرازیر می شد و سپس در گذشته به سمت زمین های کشاورزی می رسید. در گذشته به علت مواد معدنی این چشمه فرش ها  را در این چشمه می شستند چرا که می دیدند فرش ها پس از شسشتو شفاف تر می شوند. همین امر باعث شد که بسیاری از محله های اطراف برای شستن فرش به این منطقه بیانند و برای نوروز فرش های خود را با آب چشمه ششتشو دهند. این رسم تا دهه هفتاد هجری شمسی در این منطقه پابرجا شد که فرش های شسته شده را بر روی  صخره های تپه چشمه علی می انداختند تا خشک شود و رفته رفته این شیوه کمرنگ تر شد و به خاطر آب لوله کشی در تمام محله های اطراف این منطقه رسم شستن فرش در کنار چشمه علی فراموش شد.

این چشمه تا سال ۹۴ پر آب بود و سپس به خاطر ساختن اتوبان امام علی و خط شش مترو راه آبی آن مسدود شد و خشک شد و صفا و صمیمیت این منطقه با خشک شدن آب چشمه کمرنگ تر شد. این محوطه یکی از مناطق آب تنی کودکان و نوجوان ها بود که در تابستان و بهار در آب چشمه آب تنی می کردند. چشمه علی شهرری، چشمه ای است که دیگر متاسفانه در آن آب گوارایی نمی جوشد.

وجه تسمیه تپه چشمه علی

در زمان اشکانیان این چشمه سورین نام داشت. خاندان مهران هم در ری زندگی می کردند و احتمالا دارد که نام سورین از نام سورنا سردار ایرانی برگرفته باشد. این چشمه یکی از تفرجگاه های شاهان اشکانی و ساسانی به حساب می آمده است. شاهان ساسانی در محوطه های بی شماری به شکار می پرداختند و برای خودشان شکارگاه می ساختند که در آن استراحت کنند. با توجه به متون تاریخی و متن و سند های فتحعلی شاه قاجار در این محوطه نقش برجسته ای از شاهان ساسانی بوده است که به دست  فتحعلی شاه تخریب شد تا نقش خود و خاندانش را بر روی دیوار حک کند.

اگر چه که امروزه نمی دانیم کدام پادشاه ساسانی در این این چشمه نقش برجسته زده است اما بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که این مکان تفرجگاه و شکارگاه شاهان ساسانی بوده است که در آن نقش برجسته ای به جای گذاشته شده است. این مکان شباهت زیادی با طاق بستان در کرمانشاه داشته است که یکی از از تفرجگاه های و‌شکارگاه های مهم ساسانی است. البته در ری باستان یک آتشکده قدیمی وجود دارد که آن را منتسب به بهرام گور یکی از پادشاهان ساسانی می دانند و آنچه که مهم است شهر ری یکی از شهرهای مهم دوران ساسانیان به شمار می رود.

پس از ورود به اسلام و تشکیل حکومت های شیعه گری در قرون سوم و چهارم نام این مکان به چشمه علی تغییر پیدا کرد که ارادت خودشان به امام اول شیعیان نشان دهند. و در روایت آمده است که  حضرت علی درزمان خلافتش به سرزمین های تحت خلافت خود سرکشی می کرد و یکی از مکان ری بود است که از آب چشمه استفاده کرده است. و از آن روز تا به امروز به این محوطه  تپه چشمه علی می گویند.

نقش برجسته تپه چشمه علی

فتحعلی شاه قاجار دستور داد که نقش برجسته ساسانی صاف شود و معماران و حجاران را دور هم جمع کرد که نقشی از وی و پسرانش بر روی تپه چشمه علی حک کنند. یکی از مهم ترین اثرهای تاریخی چشمه علی نقش برجسته فتحعلی شاه قاجار است. این نقش برجسته روی تپه صخره ای مشرف به چشمه حکاکی شده است و در آن در دو تصویر نقش شاه حک شده است. شاه بر روی تخت نشسته است که تخت وی شبیه تخت طاووس حکاکی شده است و دیگری در سمت راست فتحعلی شاه قاجار ایستاده است و پرنده باز شکاری دارد که ملازمی هم برایش چتر گرفته است.

در اطراف فتحعلی شاه قاجار پسرانش از کوچک و بزرگ هستند که در دور هم جمع شده اند و هرکدام والی و حاکم  یکی از شهرهای ایران بوده اند. نام هرکدام هم در داخل ترنجی نوشته شده است. تعداد پسران فتخعلی شاه قاجار در این نقش برجسته ۱۶ نفراست نواب حسن علی والی تهران،  نواب محمد تقی والی خراسان  و… نوشته شده است. گویا این نقش برجسته به تاثیر نقش برجسته های باستانی در تخت جمشید و طاق بستان بوده است که فتحعلی شاه قاجار در طاق بستان هم نقشی از خود به یادگار گذاشته است.

این نقش برجسته دارای دو کتیبه شعری است که دور تا دور قاب نقش برجسته با خط نستعلیق نوشته شده است و شعرهایی در مدح فتحعلی شاه قاجار است.

متن یکی از کتیبه های نقش برجسته فتحعلی شاه قاجار در تپه چشمه علی به شرح زیر است:

«چون مصور نقش شاهنشاه تراز سنگ کرد/ آفتاب ز آسمان بر دست بوس آهنگ کرد

شهنشاهان خان ایران خسرو صاحبقران/ آنکه چون نوشیروان زنجیر عدل آونگ کرد

مهربان فتحعلی شاه آنکه اندر گیر و دار/ قهر او بر شهریاران ملک گیتی تنگ کرد»

این شعرها از میرزا محمد علی تقی علی آبادی متخلص به صاحب دیوان است که در مدح فتحعلی شاه قاجار شعر سرود است. ناگفته نماند که فتحعلی شاه قاجار چند شاعر دربار داشته است که برای وی مدیحه سرایی می کردند. فتحعلی شاه قاجار در این نقش برجسته، یکپارچگی طایفه قاجار و موقعیت خانوادگی فرزندانش را نشان داده است که هر کدام والی یکی از شهرهای بزرگ ایران هستند و برای همیشه آن را بر روی صخره های تپه چشمه علی به یادگار گذاشت.

 

سخن پایانی:

در این مقاله ویژگی های تپه چشمه علی شرح داده شد تا گردشگرها با این اثر تاریخی و باستانی آشنا شوند. اگر دوست دارید جاذبه های تاریخی شهرری را ببینید می توانید در تور ملک ری شرکت کنید.