برج های خرقان قزوین، یادگاری از معماری دوره سلجوقی

برج های خرقان قزوین دو برج آجری با فاصله 29 متر از یکدیگرند که در نزدیکی روستای حصار ولی‌عصر در شهرستان آوج استان قزوین قرار گرفته اند. این برج ها مربوط به دوره سلجوقی هستند. این دو برج بسیار به هم شبیه بوده، ولی برج شرقی قدیمی تر است و تقریبا 26 سال زودتر از برج غربی ساخته شده است. برج های خرقان نشان گر هنر معماری دوره سلجوقی هستند  که مقابری است که برای حاکمان سجلوقی ساخته شده است. برج های خرقان در خرردادماه سال 1356 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند. در این مقاله مجله ی گردشگری آژانس بیسان گشت مهر به معرفی برج های خرقان قزوین می پردازد.

موقعیت برج های خرقان

در دو کیلومتری روستای حصار ولی عصر، در دهستان خرقان غربی، در شهرستان آوج استان قزوین واقع شده اند. برای رسیدن به این دو برج در 32 کیلومتری جاده قزوین همدان، در غرب شهر آبگرم در مسیر روستای حصار ولی عصر پیش بروید تا در دشت خرقان به این دو برج برسید. این دو برج در نزدیکی قبرستان قدیمی و هزار ساله روستای حصار ولی عصر ساخته شده اند. فاصله میدان آزادی تهران تا برج های خرقان 294 کیلومتر است و حدودا سه ساعت و سی دقیقه در راه خواهید بود.

تاریخچه برج های خرقان

اولین بار در سال 1964 میلادی تحقیقاتی در مورد برج های خرقان صورت گرفت. در سال 1966، دیوید استروناخ و کایلریانگ در مقاله ای با عنوان «سه آرامگاه برجی از دوره سلجوقی»، به معرفی برج های خرقان پرداختند.  در اوایل دلیل ساخت این دو برج و سازنده آن ها مشخض نبود. ولی بر روی کتیبه های موجود نام سازنده شخصی به نام زنجانی بیان شده است. فرض بر این است که این مکان چراگاه قبایل ترک بوده و این دو برج، مکانی برای دفن روسای این قبایل بوده است. در برج های خرقان مقبره هایی متعلق به ابوسعید بیجار پسر سعد و ابومنصر ایلتای تی تکین با ضریح هایی منبت کاری شده، قرار دارد. در گذشته تصور می شد که برج ها، آرامگاه دو امامزاده به نام های حدیده خاتون و محمد از فرزندان امام هفتم هستند؛ اما در اوایل دهه 1340 مشخص شد که در حقیقت سردار دو ترک سلجوقی در این دو برج دفن شده اند.

برج های خرقان بارها آسیب جدی دیده اند و بارها نیز مرمت شده اند. به عنوان مثال در سال 1347 بر اثر سیلاب آسیب دیدند و روستاییان آن را به شکل ابتدایی مرمت کردند. در سال های 1353، 1369، 1370 و همچنین 1371 تا 1373 مرمت شده اند. در سال 1381 زلزله مهیب بوئین زهرا، آسیب فراوانی به این دو برج وارد کرد. متاسفانه در سال های اخیر این دو برج در دست مرمت قار گرفته اند.

معماری برج های خرقان

معماری این دو برج را می توان با آرامگاه امیراسماعیل سامانی در بخارا و یا برج شبلی دماوند مقایسه کرد. باید توجه داشت که بیشتر برج ها در آن زمان (قرن چهارم و پنجم) با نقشه دایره ساخته می شدند و ساخت برج هایی با نقشه هشت ضلعی در قزوین نشان دهنده ذوق و هنر سازندگان آن است. استفاده از نقشه هشت ضلعی امکان ارائه تزئینات متنوع را بر روی برج آسان تر می کند.

برج شرقی

برج شرقی قدمت بیشتری نسبت به برج غربی دارد. این برج در سال 460 هجری قمری ساخته شده است. ارتفاع این برج 12/45 متر است و پلانی هشت ضلعی دارد. هشت نیم ستون در کنار هر ضلع این برج قرار گرفته است. شش تای آنها قطری برابر با 95 سانتی متر و دو نیم ستون دیگر بزرگ تر با قطری برابر 140 سانتی متر هستند که در آنها پله هایی مارپیچ تعبیه شده است. تعداد این پله ها 22 عدد است. ضخامت آجرهای به کار گرفته شده در برج های خرقان 60 سانت است و بر روی آن پوششی تزئینی به ضخامت 21 سانتی متر با آجر ساخته شده است. این برج در حقیقت از اولین نمونه های برج دوپوش با انحنای بیضوی به شمار می رود. اما متاسفانه بخش خارجی گنبد در سال 1381 و در اثر زلزله از بین رفته است و گنبدهای داخلی سالم باقی مانده اند. اهمیت این  بنا بدلیل گنبد دو پوسته غیر مخروطی است که در حقیقت اولین گنبد دو پوسته غیر مخروطی در قرن پنجم هجری به شمار می آید.

برج غربی

برج غربی خرقان در سال 486 هجری قمری در فاصله 29 متری از برج شرقی و با ارتفاعی بلندتر از برج شرقی ساخته شده است. ارتفاع برج شرقی 12/95 متر است و 55 سانتی متر بلندتر از برج شرقی است. این برج هفت ستون 95 سانتی متری و یک ستون 133 سانتی متری دارد. در داخل ستون قطورتر راه پله مارپیچی قرار گرفته است. این راه پله توسط نوری که از پنجره داخل پوشش خارجی گنبد تابیده می شود، روشن می شود.

تزئینات برج های خرقان

30 نقش متفاوت حصیری،خفته راسته، جناغی، مربع پای باریک، چهارترنجی و گره مربع سرمه دان در تزئینات برج های خرقان استفاده شده است. در دوره ساسانی تزئینات بر روی گچ انجام می شد و بعد ها بر روی آجر انجام شد. تزئینات این دو برج هندسی و تناسبات به کار گرفته شده تحسین برانگیز است.

تزیینات برج شرقی

برج شرقی دارای تزییناتی در نوع خود بی نظیر است که از زیر ساقه گنبد آغاز می شود. هیچ یک از قالب سازی طاق نماهای اضلاع هشت گانه برج، طرح یکسانی ندارند. در سه ضلع بنا، طرز چینش به صورت برجسته است. یکی دیگر از تزیینات این بنا، نقاشی هایی با قدمت سلجوقی است. نقاشی هایی که در آن ها طاووس نر با چتر بادبزن شکل و یا درخت انار با دو پرنده به چشم می خورند. نقوش تزئینی با تلفیق خط کوفی زینت بخش سطح داخلی گنبد است. این نقوش در کادرهایی به رنگ سبز و آبی قرار دارند. ورودی برج تزئینات بیشتری در قسمت سردر دارد.

همچنین کتییبه ای به این مضمون در سردر ورودی قرار گرفته است: «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (۴۶۰) عمل محمدبن مکرالزنجانی القبه». آجرکاری این بنا با شیوه ای نوین انجام شده است، شیوه ای که در ساخت سایر ابنیه نظیر گنبد سرخ مراغه نیز تکرار شده است. ضلع وسطی برج شرقی متفاوت از سایر ضلع ها و حتی ورودی است. در این ضلع، ازعرض چارچوپ کاسته شده و بین ستون ها و رگه آجر فاصله ایجاد شده تا سردر مرتفع تر به نظر برسد.

تزئینات برج غربی

تزئینات برج غربی آجری است و این بنا فاقد پوشش گچی و نقاشی دیواری است. در حاشیه گنبد، نقوش هندسی و کتیبه ای قرآنی به  خط کوفی قرار دارد. ضریح برج غربی هم اندازه برج شرقی بدون تزئینات است و در بالای آن نام 12 امام با خط نسخ حکاکی شده است. به نظر می رسد، در دوره های بعدی از تزئینات ورودی برج کاسته شده است. به طور کلی این دو برج از نظر نما و سر در ورودی با هم کاملا متفاوت هستند. بر روی هر ضلع، ستونچه های تزیینی تا نیمه ارتفاع آن قرار گرفته اند و دارای طرح قوس مانند نیزه دار هستند. این قوس های تزئینی در همه ضلع ها ساده بوده و فقط در ضلع دوم و هشتم با آجرکاری ظریف تزئین شده اند.

نکات ضروری بازدید از برج های خرقان

• بهتر است در روز روشن به بازدید دو برج رفته و قبل از غروب آفتاب بازگردید.
• بازدید از برج های تاریخی خرقان رایگان است.
• هیچ تابلوای به منظور راهنمایی در این محل وجود ندارد.
• از نوشتن یادگاری و آسیب زدن به برج ها پرهیز نمایید.
• از ریختن زباله پرهیز نمایید.
• مسیر دسترسی به برج‌ها کاملا آسفالت است و در مسیر خود به همدان با کمی تغییر در مسیر می توانید از این دو برج بازدید کنید.

سخن پایانی: 

برای بازدید از برج های خرقان، تورهای گردشگری گوناگونی توسط آژانس بیسان گشت مهر تعریف شده اند. شما می توانید با خرید تورگروهی قلعه الموت از برج های خرقان بازدید نمایید.