کاخ چهلستون قزوین ،کاخی متعلق به پادشاهان صفوی

کاخ چهلستون قزوین یا کلاه فرنگی قزوین ، از آثار مهم دوره صفوی است.  این عمارت تنها کوشک باقیمانده از مجموعه کاخ‌ های سلطنتی شاه طهماسب صفوی است که در اواسط قرن دهم هجری قمری ساخته شده است. مساحت این بنا حدود ۵۰۰ متر مربع است، و با اصول معماری ایرانی در دو طبقه ساخته شده است. این بنا دارای نقاشی‌ های دیواری بی نظیری است که نمونه‌ ای از هنر مکتب قزوین به شمار می آیند. این کاخ مجلل در سال ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۳ به موزه خوشنویسی قزوین تبدیل شد .عمارت چهلستون امروزه یکی از معروف‌ ترین جاهای دیدنی قزوین به شمار می‌ رود. در این مقاله ی مجله ی گردشگری آژانس بیسان گشت مهر، به معرفی کاخ چهلستون قزوین می پردازد.

کاخ چهلستون قزوین

کاخ چهلستون قزوین کجاست؟

این کاخ در شهر قزوین، در میدان آزادی یا سبزه میدان قدیم و در باغی به نام باغ سعادت قرار دارد. به منظور دسترسی به کاخ چهلستون، به میدان سبزه میدان در خیابان امام خمینی قزوین بروید. این کاخ در جنوب میدان واقع شده است.

---

معرفی کاخ چهلستون قزوین

همان طور که مطلع هستید کاخی با نام چهلستون در اصفهان نیز وجود دارد و اغلب هنگامی که نامی از کاخ چهلستون آورده می شود، ذهن‌ها به‌سمت کاخ چهلستون اصفهان برده می شود. در حالی که کاخی تاریخی با همین نام در قزوین به دستور شاه طهماسب، دومین پادشاه سلسله صفویه، ساخته شده است. نام دیگر این کاخ عمارت کلاه فرنگی است و  امروزه به موزه خوشنویسی تبدیل شده و آثار برخی از خوشنویسان معروف ایرانی مانند میرعماد قزوینی، درویش عبدالمجید، محمد حسین عماد کتاب و سایرین در آن به نمایش درآمده است. این بنای تاریخی در سال ۱۳۳۴ به شماره ۳۸۹ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید.

عمارت کلاه فرنگی

---

تاریخچه کاخ چهلستون قزوین

قدمت کاخ چهلستون که از بناهای شاخص شهر قزوین است، به دوره صفویه برمی‌گردد. در سال ۹۵۱ هجری قمری به‌ دلیل تحرکات ترکان عثمانی در شمال غرب ایران ، شاه طهماسب صفوی تصمیم گرفت تا پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل کند و به منظور ساخت بنایی درخور پادشاه ایران‌ زمین، زمین‌ های زنگی آباد از شخصی با نام میرزا شرف جهان که از بزرگان شهر قزوین بود، خریداری شد. شاه طهماسب به معماران برگزیده کشور دستور داد تا باغی به‌ شکل مربع در آن زمین ساخته شود و در میانه باغ عمارت‌های باشکوه دارای تالار، ایوان‌ و حوض‌ های زیبا بنا کنند. در حال حاضر تنها عمارت کلاه فرنگی به‌همراه سردر عالی قاپو ازاین بنای مربوط دوران صفوی باقی مانده است.

باغ ساخته شده بسیار بزرگ بود و طول آن از شمال سبزه میدان کنونی تا حیاط نادری کشیده شده بود و عرض آن نیز از جلوی اداره پست و تلگراف تا دیوار غربی شعبه بانک ملی امتداد داشت. به منظور ساخت خیابان‌های جدید، بخش زیادی از این باغ را از بین بردند و قسمت بزرگی از باغ  نیز به نام سبزه میدان به گردشگاه عمومی تبدیل شد‌. این کاخ در دوره قاجاریه به دستور محمد باقر سعدالسلطنه، بازسازی شد و نام چهل ستون برای آن انتخاب گردید. در همین دوره طبقه دوم به این بنا اضافه گردید که باعث تغییر در شکل ظاهری بنا گردید. در دوران پهلوی این عمارت به عنوان فرمانداری مورد استفاده قرار گرفت. در سال ۱۳۳۶، با برداشتن گچ های دیوار، نقاشی های زیرین نمایان شدند و در سال ۱۳۵۲، با لایه برداری، نقاشی ها را پایین آوردند که همین کار باعث بروز آسیب های فراوان در بنا شد.

بعد از انقلاب اسلامی، کاخ چهلستون چندین بار  مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ در سال ۱۳۵۷ برای ایوان‌ ها کلاف‌ کشی انجام شد. در سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۱ ستون‌های چوبی آن را با تیرآهن جای گذاری کردند. همچنین به منظور جلوگیری از تخریب بنا بدلیل رطوبت، در پایه ستون‌ها کانال‌ کشی انجام شد. در سال ۱۳۷۱ و به‌ منظور جلوگیری از نفوذ آب باران و برف به داخل ساختمان، سقف شیروانی بنا مرمت شد. در سال‌های اخیر، کاربری این کاخ به موزه خوشنویسی تغییر کرده است. همچنین سیستم‌های گرمایشی، سرمایشی جدید و سیستم های امنیتی به آن اضافه گردیده است.

کاخ چهلستون و تزئینات داخلی آن

---

معماری کاخ چهلستون قزوین

کاخ چهلستون، در دو طبقه ساخته شده است. این کاخ مساحتی در حدود ۵۰۰ متر مربع دارد. نقشه‌ این کاخ به صورت  چلیپایی (صلیبی) و برون‌گرا است. شاه طهماسب، این عمارت را از روی نقشه معماری ترک و به شیوه شطرنجی ساخت. هر طبقه از این کاخ شامل تالار و اتاق‌هایی کوچک است. کاخ چهلستون توسط تونل های زیرزمینی به دولتخانه صفوی متصل است و این امر از نکات مورد توجه در معماری این بنا ست. تونل های زیر زمینی این کاخ، تا بیرون از شهر امتداد دارند و به منظور فرار در زمان حمله دشمن ساخته شده اند.

گفته می‌شود که معماری کاخ هشت بهشت اصفهان به کاخ چهلستون قزوین شباهت بسیاری دارد؛ با این تفاوت که کاخ هشت بهشت فاقد راهروها و غلام گردشی‌هایی است که اطراف بنای کاخ چهلستون ساخته شده  اند. هشت بهشت اصفهان همانند کاخ چهلستون پلانی برون‌گرا و هشت ضلعی دارد و اتاق‌های درونی هشت بهشت نامتقارن هستند؛ اما از نمای بیرونی، متقارن به نظر می‌رسند. همچنین هر دو بنا در معماری ایرانی کوشک نامیده می شوند و در میان باغ ساخته شده اند.

نمای عمارت چهلستون

---

بخش های مختلف کاخ چهلستون قزوین

1. ---

   ورودی ها

   عمارت چهلستون دارای چندین ورودیی آجری است که هرکدام با کاشی‌های سرامیکی، نقوش گل و بته و همچنین تصاویر سنتی ایرانی تزئین شد‌ه‌اند.

2. ---

   طبقه اول

   طبقه اول عمارت چهلستون در دوره صفویه ساخته شده است، این طبقه دارای یک سالن اصلی است که در چهار گوشه آن چهار اتاق با طراحی متفاوت از یکدیگر قرار گرفته‌ اند. این عمارت دارای چهار ایوان است که در گذشته جریان هوا از آن‌ها عبور می‌کرده و باعث ایجاد خنکی مطبوعی در فضای داخلی می شده است؛ اما امروزه به دلیل حفاظت از بنا و تزئینات داخل آن با پنجره بسته شده‌ اند. همچنین شیب در ورودی به گونه ای طراحی شده تا هوا از بیرون به مرکز سازه جریان پیدا کند و به تهویه کمک می کند.

   در گذشته، در مرکز، شمال و جنوب طبقه اول حوض‌هایی وجود داشت که جریان آب در آن‌ها، باعث افزایش خنکای هوای داخل بنا می‌ شد و صدای جریان آب، آرامش را برای ساکنان عمارت به ارمغان می‌ آورد. در حال حاضر، فقط حوض مرکزی و جنوبی باقی مانده‌ و مرمت شده‌ اند. اما جریان آب، به منظور جلوگیری از ایجاد رطوبت و تخریب تدریجی بنا قطع شده است. در گرداگرد طبقه اول، رواقی با ستون‌های آجری و قوس‌ های نیم‌ دایره وجود دارد که محل رفت و آمد بوده است. نقاشی‌های زیبایی بر روی دیوارهای بنا دیده می‌شود که در دوران صفویه و قاجار ایجاد شده اند. هنر معماری سازندگان در مقرنس های ایجاد شده در طبقه اول قابل مشاهده است. کف عمارت در گذشته آجر پوش بوده است؛ اما در حال‌ حاضر با سفال پوشانده شده است.

3. ---

   طبقه دوم

   بخشی از نقاشی های باقی مانده طبقه دوم

   در گذشته از طریق راه‌ پله شرقی به طبقه دوم رفت و آمد صورت می‌گرفت؛ اما این مسیر امروزه مسدود شده است و عبور و مرور تنها از راه پله شمالی انجام می‌ شود. این راه پله در گذشته آجر فرش بوده؛ ولی امروزه با سنگ مرمر فرش شده است. وقتی از پله ها بالا بروید، وارد یکی از اتاق‌ های گوشواره در کاخ چهلستون می‌ شوید. از داخل اتاق به سالنی بزرگ و پر نور به نام سالن مرتضی وارد خواهید شد. در چهار طرف این سالن، چهار اتاق گوشواره وجود دارد ولی تنها در یکی از آن‌ها راه پله به سمت پایین وجود دارد. اتاق‌های گوشواره در دوره قاجار به بنا اضافه شده اند و در پلان اولیه بنا وجود نداشته اند.

   در طبقه دوم در دوره قاجار تغییرات زیادی صورت گرفته است. ارسی‌های به بنا اضافه شده است که از چهار جهت نور و رنگ را به  داخل عمارت می‌آورند. شیشه‌های این ارسی‌ها از آلمان خریداری شده‌ اند و هر یک از چهار رنگ آن ها نمایانگر یک فصل سال است: سبز (بهار)، قرمز (تابستان)، زرد (پاییز) و آبی (زمستان). آیات و کلمات قرآنی نیز بر روی ارسی ها حک شده اند. در گذشته این بخش از بنا دارای نقاشی‌ های بسیاری بوده است ولی در حال حاضر فقط رنگ سبز تیره به چشم می خورد. در قسمت بیرونی طبقه دوم، در اطراف تالار بزرگ آن، غلام گردشی (راهروی اطراف تالار) ساخته‌ شده که در زمان قاجار ستون‌های چوبی ظریف و صافی به منظور تزئین آن به این راهرو اضافه شده‌ اند. آنچه کاخ چهلستون قزوین را خاص و ماندگار می کند تنها معماری و تاریخچه‌ این بنا نیست؛ بلکه نقاشی‌های طبقه اول آن شهرت بسیاری دارد. شاه طهماسب صفوی، فردی هنر دوست بود و علاقه وی به هنر را می‌ توان به‌ خوبی در جزئیات به  کار رفته در عمارت کلاه فرنگی مشاهده کرد.نقاشی‌های دیواری طبقه اول، هنر نگارگری مکتب قزوین را به بهترین شکل به نمایش گذاشته اند. اما این نقاشی‌ها در دوره پهلوی و هنگامی که از عمارت به عنوان فرمانداری استفاده می شده است، آسیب‌های فراوانی دیده اند و روی آن‌ها را با گچ‌ پوشانده بودند. تمامی تزئینات و نقاشی های طبقه دوم نیز از بین رفته اند و فقط  چند تابلو از آن‌ها باقی مانده است.

---

نقاشی های عمارت چهلستون قزوین

سه لایه نقاشی گوناگون، روی دیوارهای این بنا انجام شده است. لایه اول و دوم مربوط به عصر صفوی و لایه سوم مربوط به عصر قاجار است. نقاشی‌های دوره صفوی با استفاده از آبرنگ و رنگ‌ها ملایم‌ تر کشیده شده بودند، اما در دوره قاجار از رنگ‌ های گیاهی استفاده شده در نتیجه رنگ‌ها کمی تند تر شد. تغییر و تحولات سیاسی نیز بر روی نقاشی ها اثر گذار بوده اند و حتی تصویری از نادرشاه افشار و مکتب افشاریه نیز در بین این تصاویر دیده می‌شود. تعداد دقیق نقاشی‌ها مشخص نیست و گفته می‌شود که آن‌ها روی دیواری از آب طلا کشیده شده بودند. در دوره صفویه نقاشی های طبقه اول، نگارگری بوده اند و شامل خطوط نرمی از انحنای بدن مردان و زنان می‌ شده اند. تصاویر عاشقانه بی نظیری توسط هنرمندان این دوره خلق شده اند. از دیگر نقوش موجود در دیوارنگاره‌ها، می‌ توان به نقش پرندگانی همچون سینه سرخ، مرغابی، گنجشک و قرقاول اشاره کرد. این طرح ها و دقتی که برای رسم آن‌ها به کار گرفته شده مشابه آثار هنرمندان نامدارانی چون رضای عباسی و شفیع عباسی قابل مشاهده است.

یکی از نقاشی های شاخص در جبهه شمالی ساختمان، نقشی از یک جشن است و منظره‌ای از باغ با درختان پرگل و جویبار را به تصویر می کشد. تابلوی ایوان شرقی، بهترین اثر در بین نقاشی های کاخ از نظر درخشندگی و استفاده از رنگ است. این اثر با رنگ‌ طلایی، آبی، مغز پسته‌ای کشیده شده و افراد با لباس‌ها ودر حالت‌های مختلف بدن در آن به تصویر کشیده اند. یکی از شعرا و مورخین معاصر شاه طهماسب به نام عبدی بیگ شیرازی، در اشعار خود عمارت کلاه فرنگی قزوین را به‌خوبی تشریح می کند؛ اما نامی از معماران این بنا نبرده است. او نام نقاش های کاخ چهلستون را میرزا علی نقاش، مظفرعلی نقاش، علی اصغر نقاش، عبدالجواد استرآبادی و رضا عباسی عنوان می کند. 

از دیگر تزئینات عمارت کلاه فرنگی می‌توان به درهای خاتم کاری، کاشی‌ کاری‌ های خاص و طلا کاری‌ ها اشاره کرد که واقعا در نوع خود بی نظیر هستند.همچنین نقوش تزئینی، اسلیمی و ختایی که به‌ صورت لایه‌ چینی و با استفاده از ترکیب لاجورد و طلا شکل گرفته اند، زیبایی مضاعفی به بنا می‌ دهند.

بخشی از نقاشی های دیواری کاخ چهلستون

---

موزه خوشنویسی قزوین

موزه خوشنویسی قزوین یکی از کاملترین موزه‌ های خوشنویسی ایران است و در کاخ چهلستون قرار دارد. علاوه بر آثار خوشنویسی، آثار و اشیای تاریخی کاخ نیز در این موزه به معرض نمایش گذاشته شده است. آثار خوشنویسی موزه خوشنویسی قزوین شامل خطوط مختلفی همچون نسخ، ثلث، تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق است و توسط اساتید بزرگ خوشنویسی قزوین و ایران خلق شده اند. از جمله این هنرمندان می‌توان از بزرگانی چون میرعماد قزوینی، عمادالکتاب، ملک محمد، درویش عبدالمجید، میرعلی هروی، مالک دیلمی، وصال شیرازی، زین‌العابدین قزوینی، میرزا غلامرضا، میرحسین خوشنویس‌ باشی، خواجه اختیار و احمد نیریزی نام برد.

نوع نگارش اکثر این آثار نشان دهنده هنر خوشنویسی در مکتب قزوین هستند. جالب است بدانید که در آغاز این موزه اثری برای به نمایش گذاشتن نداشت، همچنین برای گردآوری آثار به گنجینه موزه قزوین مراجعه شد ولی اثری برای نمایش در موزه خوشنویسی یافت نشد. سایر موزه‌های کشور نیز تمایلی به اهدای آثار خود به این موزه نشان ندادند. بنابراین، از مجموعه‌ دارهای شخصی قزوین و افرادی نظیر استاد محصص مستشاری، پيله‌ چی و عاملی که از اساتید خوشنویسی ایران بودند، کمک گرفته شد و خرید آثار خطی و تابلو خط‌ های تاریخی برای موزه خوشنویسی کاخ چهلستون از سال ۱۳۸۲ شروع شد.

نمونه ای از آثار خوشنویسی موزه خوشنویسی قزوین

---

نکات مهم در بازدید از کاخ چهلستون

• ساعت بازدید از کاخ چهلستون قزوین، ۹ صبح  الی ۱۸:۳۰ است.
• برای بازدید از این بنا باید بلیط ورودی تهیه نمایید.
• کاخ چهلستون دارای امکانات مورد نیاز برای بازدید معلولان، سالمندان و افراد دارای مشکلات حرکتی نیست و پله‌های بلند، بازدید از طبقه دوم را برای این افراد غیر ممکن کرده‌ است.

---

سخن پایانی:

جهت بازدید از عمارت چهلستون قزوین، تورهای گردشگری گوناگونی توسط آژانس بیسان گشت مهر تعریف شده اند. شما می توانید با خرید تور گروهی یک روزه قزوین گردی از عمارت چهلستون قزوین بازدید نمایید.