سردر عالی قاپو قزوین، بنایی از دوران صفویه

سردر عالی قاپو یکی از بناهای تاریخی شهر قزوین است. قزوین یکی از شهرهای تاریخی ایران و زمانی پایتخت ایران بوده است. به ‌واسطه توجه سلسله صفویه به این شهر، بناهایی ارزشمند در این شهر ساخته شده اند. این سردر در سال 923 هجری شمسی ساخته شده است. در مجله بیسان گشت به معرفی سردر عالی قاپو قزوین و سایر جاذبه های گردشگری شهر قزوین می پردازیم.

سردر عالی قاپو کجاست؟

این سردر در استان قزوین، شهر قزوین و ابتدای خیابان سپه واقع شده است . این دروازه درواقع مدخل بزرگ دولتخانه و یکی از هفت در باغ سعادت آباد و عمارات حرم شاهی بوده که امروزه این عمارت ویران شده و چیزی از آن به جز همین سردر باقی نمانده است. سر در عالی قاپو در تقاطع دو خیابان سپه و پیغمبریه قزوین قرار گرفته است. به منظور رفتن به سردر عالی قاپو که امروزه در مرکز شهر قزوین است می توانید از تاکسی های شهری قزوین استفاده کنید و خود را به تقاطع خیابان سپه و پیغمبریه برسانید.

وجه تسمیه عالی قاپو:

آلا قاپی کلمه ای ترکی است که بعد ها در زبان فارسی به عالی قاپو تغییر یافته است . آلا در ترکی به معنی رنگارنگ است و قاپی در ترکی به معنای درب، بنابراین آلا قاپی یا عالی قاپو به معنی درب رنگارنگ است.

این دروازه در سروده‌های عبدی بیگ نوید شیرازی، شاعر دربار شاه طهماسب اول به عنوان درِ باغ سعادت، درگه یا درِ روضه جنت نشان نام برده شده و در زمان‌های بعد با عناوین دیگری نیز شناخته شده است. مثلا قاضی قمی در «خلاصه‌ التواریخ» آن را درب اعلی، درب دولتخانه مشهور به اله ‌قاپی و نطنزی در «تقاره الآثار فی ذکرالاخیار» درِب مشهور به اله ‌قاپی، اسکندربیگ در «تاریخ عالم آرای» دربِ دولت‌خانه، درگاه دولت‌خانه و درگاه باغ سعادت‌آباد و میرزابیگ جنابدی در «روضه‌الصفویه» درب دولتخانه عالی قاپو نامیده‌اند. ایران ‌پژوه آلمانی به نام کمپر در طرح های خود از آن با عنوان دروازه الی ‌کاپی یاد کرده است و در دو طرح، نمای رو به خیابان آن را ترسیم کرده است.

تاریخچه سردر عالی قاپو

در حقیقت عمارت عالی قاپو دارای بخشی به نام سعادت ‌آباد بود که در حال حاضر از کل مجموعه، تنها سردر عالی قاپو باقی مانده است. ارگ سلطنتی صفویان دارای هفت سردر بوده که همگی تخریب شده اند و تنها این سردر که درب اصلی جنوبی مجموعه بوده و به خیابان و میدان شاه باز می شده، باقی مانده است و یادگاری از دوران سلطنت صفویان است.

بنای اولیه عالی قاپو در دوره شاه طهماسب صفوی ساخته شده و در زمان حکومت شاه عباس اول  تغییر شکل یافته و به شکل کنونی درآمده است. ناصرالدین شاه نیز تعمیرات و الحاقاتی را بر روی عالی قاپو انجام داد. در دوران پهلوی اول کارکرد بنا تغییر کرد و ابتدا نظمیه و سپس شهربانی نام گرفت و محلی برای حضور پلیس بود. در این زمان در ترنج بالای سردر، توسط یک معلم خط قزوینی، به نام عبدالعلی پزشکیان، گچبری با مضمون نظمیه و بعدها شهربانی انجام گرفت و در زمان پهلوی دوم نیز بخش اضافی بالای سردر حذف شد.

این سردر که قبل از انقلاب، شهربانی بود، پس از انقلاب نیز به نیروی انتظامی واگذار شد. اما در سال های اخیر این بنا در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت و به‌ منظور بازسازی دولت‌خانه صفوی، در حال مرمت است. بخشی از این بنا در سال 1391 مرمت شده است. این بنای تاریخی در سال  1313 در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری سردر عالی قاپو

این سر در 17 متر ارتفاع دارد و بر بالای آن کتیبه ای بر روی کاشی معرق حک شده است که به خط ثلث است. این کتیبه اثر رضا عباسی، خوشنویس دوره صفوی است. در بالای این کتیبه، پنجره مشبک کاشی کاری شده بزرگی قرار دارد. دو گوشوار بلند در طرفین سردر و بر بالای طاق‌ نما واقع شده است  که در گذشته سردر را به ساختمان‌ های هم‌ جوار پیوند می‌داده است.

بعد از عبور از درب به یک هشتی بزرگ می رسید که دارای دو اتاق است و جایگاه دربانان بوده است و همچنین راهروی اشکوب بالا و گوشواره شرقی و جایگاه کوفتن نقاره یا نقاره خانه است. راه دسترسی به طبقه دوم بنا از طریق راهروی همین اتاق‌ها است. در سمت غرب این سردر، سه اتاق با طول زیاد وجود دارد که احتمالا جایگاه استراحت نگهبانان و محافظان بوده است. در زمان قاجار یکی از این سه اتاق به قرائت ‌خانه و دیگری نیز به چای‌ خانه تبدیل شد واتاق واقع در فاصله چاپخانه و هشتی نیز به عنوان اصطبل اسبان پلیس‌ سوار بوده است. بخشی از سردر را با کاشی پوشانده‌ و بقیه را نیز با گچ پوشاندند. پنجره‌های سردر به خیابان سپه و به حیاط شهربانی باز می‌شود. جلوی در عالی قاپو را جلوخانی می نامند که در دو طرف آن دو سکوی پهن ساخته شده با سنگ دیده می شود.

بالای سردر دو شیر و خورشید روبه‌ روی هم با گچ بری وجو داشته که زیرهلالی به سبک دوران قاجاری قرار داشته اند. اما با این باور غلط که چون مربوط به دوران صفوی نیستند و دوران قاجاریه اضافه شده اند؛ در اواخر دوران پهلوی دوم برداشته شدند.

سردر عای قاپو، ورودی اصلی به دولت‌ خانه در زمان صفویه بود. در آن زمان این بنا شامل ایوانی بلند با قوس تیزه‌ دار و سه ردیف طاق ‌نما در طرفین آن بوده است. گوشواره‌ هایی با ستون‌ هایی آجری در دو طبقه، مکمل نمای سردر هستند.  ایوان ورودی متصل به یک یک فضای هشت ‌ضلعی است. در سمت شرق این سردر و در محلی که رختشوی خانه ای قرار داشته، در زمان مشروطه و در سال 1320 هجری قمری مدرسه ‌ای به نام امید احداث شد. مدرسه امید یکی از اولین مدارس نوین ایران به شمار می آید .

سیاح فرانسوی با نام شاردن ، از کتیبه دیگری در این سردرنام برده است. این کتیبه به بیت زیر اشاره دارد:

گشاده باد به دولت همیشه این درگاه              به حق اشهد ان لا اله الا الله

نکات بازدید از سردر عالی قاپو

• در هنگام بازدید از سردرعالی قاپو می‌توانید از محصولات صنایع دستی و سوغات قزوین خرید کنید.
• برای بازدید از سردر عالی قاپو می توانید از تاکسی های داخل شهر استفاده کنید.
• محله اطراف سردرعالی قاپو معمولا پرترافیک است.
• بازدید از این بنا در حال حاضر رایگان است.
• در این مکان می توانید عکس های زیبایی ثبت کنید.
• از جمله بناهای نزدیک به سردر عالی قاپو می توان به عمارت باغ سپهدار و آب‌ انبار سردار بزرگ و عمارت چهلستون اشاره کرد.

سخن پایانی

برای بازدید از این بنای تارخی و سایر جاذبه های گردشگری قزوین، تورهای متفاوتی در آژانس بیسان گشت مهر  اجرا می شوند. شما می توانید با خرید تور گروهی یک روزه قزوین گردی بیسان گشت از این بنای تاریخی و سایر بناهای تاریخی قزوین دیدن نمایید. آیا تا به حال سردر عالی قاپو را از نزدیک دیده اید؟ نظر خور را در مورد این سردر با ما به اشتراک بگذارید.