گنبد سلطانیه ، دومین گنبد بزرگ جهان
گنبد سلطانیه زنجان به باور بسیاری، آرامگاه شخصی به نام الجایتو است. الجایتو یا سلطان محمد خدابنده هشتمین سلطان مغول بود. این گنبد بین سالهای ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی (۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری) به دستور وی در شهر سلطانیه پایتخت ایلخانیان ساخته شد. ساخت این گنبد با نظارت رشیدالدین فضل الله همدانی صورت گرفته است و از آثار مهم معماری ایران در دوران اسلامی به شمار می آید. این بنای تاریخی در سال 2005 میلادی در فهرست آثار میراث جهانی توسط یونسکو به ثبت رسید. دلیل اهمیت آن بزرگی گنبد آجری آن است. این گنبد بزرگترین گنبد آجری جهان بعد از گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره ( کلیسای جامع شهر فلورانس) است. در رتبه سوم گنبدها، مسجد ایاصوفیه در استانبول قرار می گیرد. در مجله ی گردشگری بیسان گشت مهر به معرفی گنبد سلطانیه و سایر دیدنی های این شهر می پردازیم.
گنبد سلطانیه منبع عکس : خبر گزاری آفتاب
گنبد سلطانیه کجاست؟
گنبد سلطانیه در بزرگراه قزوین زنجان، در نزدیکی شهر زنجان و در مرکز شهر سلطانیه واقع شده است. فاصله این بنای تاریخی با شهر زنجان، ۴۴ کیلومتر است و حدود 40 دقیقه زمان می برد. فاصله آن با شهر تهران حدود ۲۹۵ کیلومتر یعنی حدود سه ساعت و نیم است. برای دسترسی به آن از تهران کافی است خود را از طریق بزرگراه تهران کرج، به کرج و سپس به قزوین برسانید و وارد آزاد راه قزوین زنجان شوید. سپس از خروجی جاده بویین خارج شوید تا به گنبد سلطانیه برسید. در صورت سفر با قطار، میتوانید در ایستگاه راه آهن سلطانیه پیاده شوید و ادامه مسیر را با تاکسی به سمت این بنا بروید. فاصله آن تا ایستگاه قطار سلطانیه در حدود ۱۰ کیلومتر (۱۵ دقیقه) است.
گنبد سلطانیه منبع عکس: خبرگزاری آفتاب
تاریخچه گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه امروزی قرار دارد. این منطقه در گذشته دشتی پهناور بوده و به منظور شکار مورد استفاده قرار میگرفته است. در زمان حکومت «ارغون خان»، چهارمین امپراتوری ایلخانی مغول، وی دستور داد تا شهر سلطانیه برای اقامت او ساخته شود. این بنا در سالهای ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری در دوره حکومت هشتمین سلطان مغول یعنی محمد خدابنده (معروف به اولجایتو)، با کاربری آرامگاه بنا شد. این سلطان ایلخانی پیرو آیین شمنیسم بود. شمنیسم آیین پدری اولجایتو، نام یک رشته باورهای سنتی در برخی اقوام بدوی و مربوط به دوران پیش از تاریخ است که حتی امروزه نیز در سراسر جهان پیروان بسیاری دارد. جالب است بدانید این پادشاه ایلخانی پس از مدتی با پیروی از مادر خود مسیحی شد و نام خود را به نیکلاس (نیکولو) تغییر داد. کمی پس از تغییر دین، الجایتو مریض میشود و به همین دلیل نام خود را به «خربنده» تغییر میدهد. چرا که بر اساس باوری خرافی، قدرت حروف ابجد اسم شخص از خود اسم او مهم تر است. خربنده از نظر حروف ابجد با «سایه خاص آفریننده» هم ارزش است.
بعد از سلطان شدن اولجایتو تحت تاثیر همسر مسلمان خود، علامه حلی و وزیر خود شیخ فضل الله همدانی ، مسلمان شد و نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد. او سپس آرامگاه سلطانیه را ساخت تا بتواند قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به این آرامگاه در سلطانیه منتقل کند. اما با مخالفت علمای شیعه روبروگشت و سرانجام، این بنا به آرامگاه خود وی تبدیل شد. سلطان محمد خدابنده در سن ۳۴ سالگی بر اثر بیماری در گذشت و وصیت کرده بود تا او را در سردابه گنبد به خاک بسپارند. نام سلطان محمد و پسرش در تمام کتیبههای موجود در این آرامگاه، نوشته شده است. همچنین در تعدادی از کتیبهها نام تاج الدین علی شاه به چشم میخورد که گمان می رود، معمار این بنا بوده است. بیشتر از ۳,۰۰۰ کارگر در ساخت گنبد سلطانیه مشارکت داشته اند و وزیر سلطان یعنی خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی، طراح و ناظر ساخت این بنا بوده است.
گنبد سلطانیه منبع عکس: خبرگزاری آفتاب
کاربرد گنبد سلطانیه
از این بنا تا به امروز استفادههای متعددی شده است از جمله می توان به برگزاری مراسم قرآن خوانی گروهی، برگزاری نماز جماعت، مراسم دعا و سایر مناسکهای مذهبی، برگزاری کلاسهای آموزشی و درسی به عنوان مکتب و دانشگاه، اقامتگاه کوتاه مدت و حتی مکانی برای پذیرش بیماران اشاره کرد. این بنا امروزه به عنوان یک جاذبه گردشگری در ایران شناخته میشود. این گنبد در سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۶۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. همچنین این بنا در سال ۱۳۸۴ بهعنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
در سال ۱۳۴۸ شمسی یک گروه ایتالیایی این گنبد را مورد مرمت و بازسازی قرار دادند؛ پروژه مرمت تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت و این عملیات از ظریف ترین پروژههای مرمت بوده است. امروزه گنبد سلطانیه با قدمتی بیش از ۷۰۰ سال، همچنان پا برجاست ولی نیاز به مراقبت و نگهداری دارد. گنبد سلطانیه را میتوان بهعنوان نقطه تحولی در توسعه معماری اسلامی در آسیای مرکزی و غربی و آغاز تغییر سبک معماری از سلجوقی کلاسیک به دوره تیموری معرفی کرد. چرا که این بنا به شیوه خلاقانه ای از نظر حجم، سبک معماری ، تزیینات، رابطه فضاها، تناسبات موجود و مقاومت بنا و با استفاده هوشمندانه از مصالح برای تزیینات، به زیبایی منحصربه فردی ساخته شده است.
بخشی از تزئینات بنا منبع عکس: خبرگزاری آفتاب
بخش های مختلف گنبد سلطانیه
تربت خانه
یکی از بخش های گنبد سلطانیه، تربت خانه است که در ضلع جنوبی گنبد سلطانیه واقع شده است و محراب مجموعه را شامل می شود. طول تربت خانه ۱۷٫۶ متر، عرض آن حدود 8 متر و ارتفاع آن ۱۶ متر است و به نظر میرسد که این بخش پس از تکمیل گنبد ساخته شده و به مجموعه اضافه شده است. سلطان محمد خدابنده بعد از ناکامی در انتقال جسد علی(ع) و امام حسین(ع) به آرامگاه سلطانیه، دستور می دهد تا مقداری از خاک نجف و کربلا را به این شهر بیاورند و در ساخت آرامگاه از آن استفاده کنند. روی دیوارهای محراب که روبه روی درب ورودی قرار دارد، سوره الملک با استفاده از تربت امام حسین (ع) به دو خط ثلث و کوفی نوشته شده است و به همین علت این قسمت از آرامگاه، تربت خانه نامیده می شود.
تربت خانه با کاشیهای طلایی رنگ، منقوش و هشتگوش و ازارههای دیوار که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری از دیوار را پوشانده اند، تزیین شده است. احتمالا در گذشته، بین تربت خانه و محوطه اصلی زیر گنبد دربی از جنس مس و طلا بوده که دزدیده شده است.
سردابه
از دیگر بخش های گنبد، سردابه است که در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه قرار دارد. به باور برخی این بخش از بنا قبل از ساخت گنبد ساخته شده و پیش از اتمام بنا نیز مورد استفاده بوده است. طبق رسوم آیینی، ایلخانیان همانند اجداد خود، مردگانشان را بههمراه اسباب و زیور آلات در گورهای سردابه ای به خاک میسپاردند. این زیورآلات نشان دهنده جایگاه اجتماعی فرد متوفی بوده است.
سردابه گنبد سلطانیه نیز محل دفن پادشاهان و صاحبان مقام ایلخانی بوده است و دسترسی به آن از طریق ایوان جنوبی در تربت خانه امکان پذیر است. ارتفاع ورودی سردابه کم است و در زمان ورود باید کمی سر خود را خم کنید و شاید به این ترتیب همگان در بدو ورود به مردگان ادای احترام می کنند. در وسط سردابه محل قبر قرار دارد ولی طبق کاوشهای به عمل آمده هیچ قبری در سردابه این بنا وجود ندارد. با این حال برخی از مورخان اعتقاد دارند که سلطان محمد خدابنده در این سرداب دفن شده است.
گنبد
قدیمی ترین نمونه موجود از گنبد دو جداره یا دو پوسته جهان، گنبد سلطانیه است و از این نظر اهمیت ویژه ای از لحاظ معماری دارد. این گنبد حدود ۵۰ متر ارتفاع دارد و قطر دهانه مرکزی آن ۲۵٫۵ متر و قطر بیرونی آن ۳۸ متر است. ضخامت این گنبد ۱۶۰ سانتیمتر است و فضای خالی بین دو پوسته ۶۰ سانتیمتر است. همین دو جداره بودن گنبد سلطانیه است که ، بنا را در مقابل زلزله مقاوم کرده است و نشان دهنده هوش معمار در ساخت این بنا ست. قوس این گنبد بسیار تند است و دهانه، ارتفاع و ساختار گنبد سلطانیه ، با هیچ بنایی در ایران قابل مقایسه نیست. در نمای بیرونی گنبد، طاقنماهایی در هشت ضلع آن به منظور تزئیین ساخته شده است.
گنبد سلطانیه منبع عکس: خبرگزاری آفتابمناره ها
این بنا دارای دو نوع مناره است، مناره هایی که در داخل اسکلت پنهان هستند و گلدستههایی که بر فراز بنا قرار گرفته اند. گنبد سلطانیه در گذشته دارای هشت مناره در بالای خود بوده که همه آنها بهغیر از یک مناره در ضلع شمال شرقی ویک مناره نیمه در زاویه شمال غربی، همگی از بین رفته اند. این منارهها کاملا یکسان بوده و ابهت بینظیری به بنا میدادند. منارههای گنبد سلطانیه توخالی بوده و درون آنها پلکان مارپیچ وجود داشته که از بام تا نوک مناره امتداد داشته اند. در گذشته روی هر یک از این منارهها، یک موذنه قرار داشت که از آن ها برای پخش صدای اذان و خبر در شهر استفاده میکردند. این موذنه ها دیگر وجود ندارند. همچنین وجود هشت مناره قرینه در بنای گنبد سلطانیه، سبب می شد تا نیروی رانشی گنبد مهار شود و استحکام آن را افزایش می داد. برخی کارشناسان نیز بر این باورند که این منارهها نقش محافظتی داشته اند و هدف از ساخت آن ها ریزش آن ها در زمان وقوع زلزله و جلوگیری از آسیب به گنبد بوده است.
منبع عکس : خبرگزاری آفتابموزه
موزه کوچکی در بخش ورودی مجموعه گنبد سلطانیه وجود دارد و در آن تعدادی عکس و مقداری از اشیای به جای مانده از دوران گذشته و همچنین آثار کشف شده در منطقه سلطانیه به نمایش گذاشته شده است.
منبع عکس: خبرگزاری آفتاب
سازههای از میان رفته گنبد سلطانیه
بخش هایی از مجموعه گنبد سلطانیه از میان رفته اند از جمله ساختمانهای اطراف و ارگ سلطنتی، حصاری با ۱۶ برج و بارو و خندقی برای جلوگیری از ورود دشمنان همه این بخش ها به همراه بخشی از کتیبهها به دستور میرانشاه (پسر سوم تیمور لنگ) از بین رفتند. همچنین دورتا دور گنبد سلطانیه مکانهایی بهعنوان مناطق عام المنفعه ساخته شده بود که در حال حاضر دیگر وجود ندارند. در قسمت جنوبی گنبد سلطانیه نیز آثاری از یک مسجد وجود دارد و به نظر می رسد که غیر از آرامگاه اصلی، بنای مهم دیگری نیز در کنار آرامگاه وجود داشته است.
معماری گنبد سلطانیه
نقشه گنبد سلطانیه در قسمت همکف و طبقه اول به صورت مستطیل است. اما در طبقه دوم و سوم به صورت هشت ضلعی در می آید. سبک نمای بنا مطابق با معماری سلجوقی است و البته سعی شده نشانه هایی از اصول اسلام مانند تعبیه ۱۱۰ پله در ساختمان (مترادف با نام علی (ع) در حروف ابجد) نیز به کار گرفته شود. همچنین امتداد خط تقارن گنبد سلطانیه به سوی قبله مسلمانان است. آجر اصلی ترین مصالح مورد استفاده در بدنه اصلی گنبد سلطانیه است و تنها در قسمت گنبد از کاشی کاری فیروزهای و لاجوردی استفاده شده است. ملاط مورد استفاده نیز مخلوطی از گچ و آهک است. چهار درگاه برای ورود به گنبد سلطانیه وجود داشته است. ورودیهای بزرگ برای مردان و ورودیهای کوچک برای استفاده زنان بوده است.
برخی از محققان بر این باورند که گنبد سلطانیه با اقتباس از طرح آرامگاه غازان خان (پادشاه ایلخانی) ساخته شده است و آرامگاه غازان خان نیز مشابه آرمگاه سلطان سنجر (دومین سلطان سلجوقی) ساخته شده است. اما پلان گنبد سلطانیه هشت ضلعی است و آن آرامگاهها مربعی شکل هستند. برخی نیز بر این باورند که این بنا الهام بخش تاج محل و کلیسای سانتاماریا دلفیوره است و معماری گنبد سلطانیه الهام بخش معماری سبک گوتیک بوده است. نکته جالب درباره گنبد سلطانیه ارتفاع کم پی آن در حدود نیم متر است. با این وجود، این ساختمان به قدری محکم است که با وزنی حدود ۱۶۰۰ تن و در طول ۷۰۰ سال فقط چند سانتی متر نشست داشته و تا به امروز ۳۳ زلزله و حتی زلزلزه ای شش ریشتری را تاب آورده است. مقاومت عالی زمین این منطقه سبب شده است تا معمار پی این سازه عظیم را بسیار کم عمق حدود ۵۰ تا ۶۰ سانتیمتر در نظر بگیرد. پی گنبد سلطانیه از بلوکهای سنگی هم اندازه در ابعاد ۲۰ در ۲۵ سانتیمتر و با ملاط گچ و آهک ساخته شده است.
طرح و پلان گنبد سلطانیه در دوره محمدشاه قاجار اثر پاسکال کوستطبقات گنبد سلطانیه
طبقه همکف گنبد سلطانیه بخشی است که سلطان محمد خدابنده برای دفن امام علی (ع) و امام حسین (ع) در نظر گرفته بود و فضای وسیع اطراف آن نیز به احتمال برای طواف در نظر گرفته شده بود. طبقه اول بنا در ارتفاع ۹٫۴ متری ساخته شده است و یک ایوان سرپوشیده دورتا دور این طبقه قرار دارد و پنجرههای موجود در آن، فضای داخل را روشن می کنند. راهروها ی این ظبقه برای سبک کردن وزن بنا احداث شدهاند تا از مصالح کم تری استفاده شود. در راهروهای طبقه اول اتاق های کوچکی ساخته شده اند که احتمالا بانوان و یا خانواده سلطنتی از این اتاق ها برای تماشای مراسم استفاده میکرده اند.
طبقه دوم در ارتفاع ۲۷٫۸ متری، ساخته شده است. ایوانهای آن شبیه به طبقه اول است و مناظر دشت های اطراف از آن ها قابل رویت است. برای تزئین ایوان ها از کاشی، مقرنس، گچکاری و آجر وغیره به همراه کتیبه های متعدد استفاده شده است. برخی از ایوان ها در دوره صفویه با ساخت دیوار به اتاق تبدیل شده اند تا محل سکونت طلاب باشند. این دیوارها در پروژه مرمت گنبد سلطانیه تخریب شدند تا از وزن اسکلت بنا کاسته شود و گنبد به شکل اولیه خود بازگردد. در داخل دیوارهای طبقه دوم ، هشت پلکان چرخشی وجود دارد که با بالا رفتن از آن ها به منارهها خواهید رسید و در حقیقت راه ارتباطی طبقه دوم و سوم هستند. هر پله ۳۰ سانتی متر ارتفاع دارد.
پایههای هشتضلعی منارههای بنا در طبقه سوم بنا قرار دارد. این طبقه در واقع پشت بام بنا نیز هست و فضای آن امکان تعمییر گنبد و یا برف روبی گنبد را میسر ساخته است.
منبع عکس : خبرگزاری آفتاب
تزئینات گنبد سلطانیه
معمار برای تزیین این بنا سه سال زمان گذاشته است. هنرمندان برای تزیین گنبد سلطانیه از خط بنایی استفاده کردهاند. آنها از کلمات الله، محمد و علی با ترکیب کاشی هفت رنگ، در همه جای این بنا حتی در منارهها استفاده کرده اند. در ابتدا تزیینات بنای گنبد سلطانیه متشکل از عبارات اسلامی و نام پادشاه روی آجر و کاشی حک شده بودند؛ ولی سلطان محمد خدابنده به دلایلی نامشخص دستور داد تا تزیینات کاشی با گچ پوشانده شود و دوباره همان عبارات و اسامی را روی گچ حکاکی کنند. به این ترتیب میتوان گفت که بنای گنبد سلطانیه دارای دو دوره تزیینات است. همچنین این بنا دارای تزئیناتی چوبی است که با چوب درخت ساج ساخته شده اند و چوب آن ها به دستور سلطان محمد خدابنده از هند و لبنان آورده شده اند.
تزئینات گنبد سلطانیه منبع عکس: همشهری آنلاین
ساعت آفتابی
طرز کار ساعت آفتابی گنبد سلطانیه به این صورت است که اگر نور خورشید از سوراخ گنبد بزرگ بتابد، زمان اذان ظهر است و نوری که از پنجرههای بزرگ وارد می شود کار عقربه بزرگ ساعت را انجام میدهد و نور پنجرههای کوچک نیز دقت دقیقه را مشخص میکنند.
نکات مهم بازدید
- ساعت بازدید از این بنا از ۸ تا ۱۸:۳۰ و جمعهها از ۹ تا ۱۸:۳۰ است.
- بازدید از این بنا رایگان نیست و شما می بایست در ورودی بلیط تهیه نمایید.
- این بنا در ایام تعطیلات سوگواری مانند تاسوعا و عاشورا تعطیل است.
- به دلیل وجود پله، بازدید از آن برای سالمندان و افراد دارای محدودیت حرکتی توصیه نمی شود.
- ایوان های طبقات فاقد حفاظ است، در هنگام بازدید مراقب کودکان خود باشید.
- در داخل مجموعه سرویس بهداشتی و نمازخانه وجود دارد
- مجموعه فاقد پارکینگ است ولی جای پارک ماشین در خیابان های اطراف یافت می شود.
- از جاذبه های نزدیک گنبد سلطانیه می توان به خانقاه چپلی اغلو، ﺗﭙﻪ ﻧﻮﺭ، بقعه ملاحسن کاشی، ﻣﻌﺒﺪ ﺩﺍش کسن اشاره کرد.
سخن پایانی:
برای بازدید از گنبد سلطانیه تورهای متععدی در آژانس گردشگری بیسان گشت مهر تعریف شده است. شما می توانید با خرید تور گروهی زنجان تبریز کندوان از این جاذبه شگفت ایران، دیدن نمایید. در صورتی که گنبد سلطانیه را از نزدیک مشاهده کرده اید، دیدگاه خود را راجع به این بنا با ما به اشتراک بگذارید.
*وارد کردن نام و ایمیل اجباری است | در سایت ثبت نام کنید یا وارد شوید و بدون وارد کردن مشخصات نظر خود را ثبت کنید