برج طغرل سلجوقی یادگاری از دوران سلجوقی

در شهر تهران آثار باستانی هزار ساله انگشت شمار هستند. یکی از این اثرها در ناحیه شهرری در منطقه بیست تهران واقع شده است. برج طغرل سلجوقی با قدمتی هزار ساله در شهر تهران یکی از مهم ترین آثار باستانی این شهر به حساب می آید. در دهه ی اخیر گردشگرهای بی شماری به بازدید این بنا رفته اند اما هنوز بسیاری از ساکنان شهر تهران این بنای با عظمت را ندیده اند. در این مقاله مجله گردشگری بیسان گشت مهر به معرفی برج طغرل می پردازد تا با این اثر آشنا شوید.

برج طغرل کجاست؟

برج طغرل  ری در شرق قبرستان ابن بابویه قرار دارد. در خیابان به نام ابن بابویه برج طغرل را می بینید. اگر با ماشین شخصی به بازدید این بنا می روید باید به سمت شهرری بروید. از اتوبان امام علی وارد خیابان آوینی شوید، سپس داخل خیابان ابن بابویه شوید و به کوچه برج طغرل می رسید. اگر از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده می کنید در ایستگاه متروی شهرری پیاده شوید. وارد سامانه اتوبوس رانی شوید و اتوبوس های دولت آباد استفاده کنید در  ایستگاه روبروی آرامستان ابن بابویه پیاده شوید و با اندکی مسیر به ورودی برج طغرل می رسید.

تاریخچه برج طغرل

در دوره ی سلجوقیان برج مقابر متعددی در ایران ساخته شده که گاهی برای افراد و نامی و مشهور و گاهی هم برای ملازمات و حاکمان حکومت بوده است. این نوع برج مقابر در جای جای ایران دیده می شود. طغرل سلجوقی اولین پادشاه ترک تبار حکومت سلجوقیان بود. سلجوقیان از گروه های ترک تباری بودند که از پس از حمله ی اعراب و تشکیل حکومت های اسلامی ترک های آسیانه میانه به مناطق غربی تر یعنی ایران کوچانده شدند.

بنا برر روایت تاریخ و کتاب مجمل التواریخ طغرل سلجوقی در باغ باشکوهی در ری بوده است و در شهر ری وفات یافت و تربتش در همان جا هست. اما تا به امروز سندی از قبر وی به دست نیامده است. این برج به دستور طغرل سلجوقی ساخته شده است و برخی بر این باورند که این برج بخشی از باغ بزرگ طغرل پادشاه سلجوقی بوده است. به هر روی بسیاری از کارشناس ها تاریخ و باستان شناسی اتفاق نظر دارند که این بنا در دوره ی سلجوقیان ساخته شده است. در نوشته قزوینی رازی هم آمده است که طغرل در شهرری فوت کرد و مقبره ای پر زینت داشته است. برج طغرل  سلجوقی دارای قبر نیست و از همین رو نمی توانیم بگوییم که مقبره پادشاه سلجوقی بوده یعنی طغرل بوده است.

معماری برج طغرل

بنای برج طغرل  سلجوقی به خاطر معماری منحصر به فردش زبانزد گردشگرها و کارشناس های باستان شناسی و معماری است. این برج به صورت مدور ساخته شده است و دارای بیست و چهار پرک یا همان پره است. همین پره های آجری که دورتا دور بنا چون ستون هستند، از تخریب این بنا در زلزله های مهیب جلوگیری کرده است. اگر بناها مدور باشند فشاری که از سطح زمین به بنا می رسد تقسیم می شود و از زلزله در بنا جلوگیری می شود. جدای از کاربری بودن ضد زلزله هم این بنا دارای بیست و چهار پرک که ساعت آفتابی را نشان می دهد. این ساعت براساس تابش نور خورشید و ماه کار می کند. با نوری که بر پره های ساعت می یابد و احتساب شماره پره ها ساعت در شبانه روز مشخص می شود و حائز اهمیت است. کاربری بودن ساعت آفتابی نشان می دهد که این بنا مقبره نیست. زیرا برج مقابر دیگر سلجوقی در ایران دارای چند کاربردی نیستند.

دومین کاربری مهم برج طغرل سلجوقی انعکاس صدا بوده است. اگر در مرکز برج بایستید صدا دارای اکو می شود و از بناهای انگشت شمار ایران است که قابلیت انعکاس صدا را دارد.  این بنای تمام نمای آجری در حدود بیست متر ارتفاع و با قطر داخلی ۱۶ متر ساخته شده است. برخی از کارشناس ها احتمال داده اند که این برج دارای سقف مخروطی بوده است که در نوشته های تاریخی سندی از آن در دست نیست. این بنای آجری با آجر و ساروج ساخته شده است. بیشتر ملات بناهای سلجوقی از ساروج بود که در برابر آب بسیار مقاوم بوده است و باعث استحکام بنا هم شده است. ساروج ملاتی سفت و ضد آب هم که در گذشته برای ساخت بناها از آن استفاده می شده است. برای ساخت ساروج خاک رس، آهک، سرباره های کوره های حمام، مواد الیافی، گاهی تخم مرغ و پرزهای نی را برای ساخت و ساز بنا اضافه می کنند.

بنای برج طغرل سلجوقی دارای دو طاقی شمالی و جنوبی است. بر سر طاقی شمالی برج طغرل کتیبه ای از مرمت برج به تاریخ ۱۳۰۰ ه.ق نصب شده است. دهانه های طاقی، پره برج و طاسه های مقرنس کاری شده نماد شیر دهان باز در نظر گرفته اند. پره بینی، طاسه های مقرنس کاری چشم و دهان طاقی گویا دهان نشان شیر بوده است.

مرمت برج طغرل

قدیمی ترین تصویر برج  طغرل سلجوقی هم به نقاشی سیاحان اوژن فلاندن و پاسکال می رسد که این برج را ترسیم کرده اند. در این نقاشی ها دیده می شود که بخشی از دیوار فوقانی برج فرو ریخته است که در زمان ناصر الدین شاه اولین مرمت برج طغرل صورت می گیرد. ناصرالدین شاه به دست وزیرش امین السلطان دستور مرمت برج را می دهد. این بنا را ابولحسن خان معمار باشی مرمت کرده است. جالب است بدانید که لوح مرمر در سر در طاقی شمالی یادگار مرمت ناصرالدین شاه است که جایگزین لوح خط کوفی برج شده است. این بنا یکبار در دوران پهلوی مرمت شد و سپس در سال ۱۳۷۷ مرمت اصولی گردید و از معدود بناهای باستانی ایران است که  مرمت صحیح و اصولی را دارد.

کاربری برج طغرل

از روی نماد معماری برج طغرل سلجوقی می دانیم که این بنا ساعت آفتابی است و به خاطر انعکاس صدا در داخل برجی محلی برای صحبت و وعظ و سخنرانی بوده است. استاد سید محمد محیط طباطبایی پدر فرهنگ ادب و زبان پارسی معتقد است این برج نه تنها آرامگاه طغرل سلجوقی و مادرش بوده است بلکه آرامگاه دانشمندان فرزانگان عصر سلجوقی هم بوده است. از دیگر کاربرهای برج این است که گویا میل راهنمایی برای کاروان مسافرها در هزارساله پیش بوده است که با دیدن نمای برج از دور در هنگام شب متوجه می شدند که به شهر ری رسیده اند. شهر ری در گذشته یکی از شهرهای مهم ایران بوده است که گاهی از آن به عنوان عروس شهرهای ایران نام برده شده است.

مزار استاد سید محمد محیط طباطبایی

استاد سید محمد محیط طباطبایی یکی از شخصیت های برجسته زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگر و مورخ تاریخی بوده است.  وی درطی دوران زندگی خود به تدریس و پژوهش مشغول بود و صدها مقاله علمی و ادب نوشته  است که نکته سنجی پژوهش او همواره مورد توجه دیگران قرار گرفته است. مقاله های او در نشریاتی چون شفق سرخ و روزنامه ایران منتشر می شدند. سلسله مقالات او در باره ی زکریا رازی هم در سال ۱۳۰۶ موجب شهرت وی شد. در سال ۱۳۰۳ هم در کنگره هزاره فردوسی  درباره ی "عقیده دینی فردوسی" را سخنرانی کرد و توانایی علمی پژوهشی خود را به نمایش گذاشت. وی دوسال سمت مستشار فرهنگی ایران در دهلی را داشت. وی که معلم مدرسه دارالفنون بود در سال ۱۳۳۷ از شغل معلمی بازنشسته شد و به دعوت رادیو ایران برنامه  رادیویی مرزهای دانش را دایر کرد.

از سال ۱۳۵۴ هم تا ۱۳۵۷ در موسسه کیهان به تدریس تاریخ مطبوعات ایران از زمان محمد شاه تا آغاز حکومت پهلوی را برعهده گرفت. پس از انقلاب در کنگره های ابن سینا و خورازمی سخنرانی کرد‌. وی به خاطر پژوهش های علاقه وافر به ری باستان و مجموعه برج طغرل داشت که بنا به وصیت اش در کنار این برج باستانی به خاک سپرده شد.  در قسمت شمال غربی برج طغرل سلجوقی مزار استاد محمد محیط طباطبایی از اساتید برجسته تاریخ و ادب پارسی است.

سخن آخر

در این  مقاله  وجه تسمیه برج طغرل، تاریخچه ساخت برج مقابر سلجوقی، معماری برج طغرل سلجوقی و کارکرد آن همگی شرح داده شد. آژانس گردشگری بیسان گشت مهر هرماه تور ملک ری را برگزار می کند و اگر علاقه مند هستید ری باستان را ببینید می توانید در این تور شرکت کنید و جاذبه های تاریخی شهر  ری را ببینید.